Elements of escape.
English translation by Bhikkhu Sujato
“Mendicants, there are these six elements of escape. What six?
Take a mendicant who says: ‘I’ve developed the heart’s release by love. I’ve cultivated it, made it my vehicle and my basis, kept it up, consolidated it, and properly implemented it. Yet somehow ill will still occupies my mind.’ They should be told, ‘Not so, venerable! Don’t say that. Don’t misrepresent the Buddha, for misrepresentation of the Buddha is not good. And the Buddha would not say that. It’s impossible, reverend, it cannot happen that the heart’s release by love has been developed and properly implemented, yet somehow ill will still occupies the mind. For it is the heart’s release by love that is the escape from ill will.’
Take another mendicant who says: ‘I’ve developed the heart’s release by compassion. I’ve cultivated it, made it my vehicle and my basis, kept it up, consolidated it, and properly implemented it. Yet somehow the thought of harming still occupies my mind.’ They should be told, ‘Not so, venerable! … For it is the heart’s release by compassion that is the escape from thoughts of harming.’
Take another mendicant who says: ‘I’ve developed the heart’s release by rejoicing. I’ve cultivated it, made it my vehicle and my basis, kept it up, consolidated it, and properly implemented it. Yet somehow discontent still occupies my mind.’ They should be told, ‘Not so, venerable! … For it is the heart’s release by rejoicing that is the escape from discontent.’
Take another mendicant who says: ‘I’ve developed the heart’s release by equanimity. I’ve cultivated it, made it my vehicle and my basis, kept it up, consolidated it, and properly implemented it. Yet somehow desire still occupies my mind.’ They should be told, ‘Not so, venerable! … For it is the heart’s release by equanimity that is the escape from desire.’
Take another mendicant who says: ‘I’ve developed the signless release of the heart. I’ve cultivated it, made it my vehicle and my basis, kept it up, consolidated it, and properly implemented it. Yet somehow my consciousness still follows after signs.’ They should be told, ‘Not so, venerable! … For it is the signless release of the heart that is the escape from all signs.’
Take another mendicant who says: ‘I’m rid of the conceit “I am”. And I don’t regard anything as “I am this”. Yet somehow the dart of doubt and indecision still occupies my mind.’ They should be told, ‘Not so, venerable! Don’t say that. Don’t misrepresent the Buddha, for misrepresentation of the Buddha is not good. And the Buddha would not say that. It’s impossible, reverend, it cannot happen that the conceit “I am” has been done away with, and nothing is regarded as “I am this”, yet somehow the dart of doubt and indecision still occupies the mind. For it is the uprooting of the conceit “I am” that is the escape from the dart of doubt and indecision.’
These are the six elements of escape.”
English translation by Ṭhānissaro Bhikkhu
“Monks, these six properties are means of escape. Which six?
“There is the case where a monk might say, ‘Although goodwill has been developed, pursued, handed the reins, taken as a basis, steadied, consolidated, and well-undertaken by me as my awareness-release, still ill will keeps overpowering my mind.’ He should be told, ‘Don’t say that. You shouldn’t speak in that way. Don’t misrepresent the Blessed One, for it’s not right to misrepresent the Blessed One, and the Blessed One wouldn’t say that. It’s impossible, there is no way that—when goodwill has been developed, pursued, handed the reins, taken as a basis, steadied, consolidated, and well-undertaken as an awareness-release—ill will would still keep overpowering the mind. That possibility doesn’t exist, for this is the escape from ill will: goodwill as an awareness-release.’
“And further, there is the case where a monk might say, ‘Although compassion has been developed, pursued, handed the reins, taken as a basis, steadied, consolidated, and well-undertaken by me as my awareness-release, still harmfulness keeps overpowering my mind.’ He should be told, ‘Don’t say that. You shouldn’t speak in that way. Don’t misrepresent the Blessed One, for it’s not right to misrepresent the Blessed One, and the Blessed One wouldn’t say that. It’s impossible, there is no way that—when compassion has been developed, pursued, handed the reins, taken as a basis, steadied, consolidated, and well-undertaken as an awareness-release—harmfulness would still keep overpowering the mind. That possibility doesn’t exist, for this is the escape from harmfulness: compassion as an awareness-release.’
“And further, there is the case where a monk might say, ‘Although empathetic joy has been developed, pursued, handed the reins, taken as a basis, steadied, consolidated, and well-undertaken by me as my awareness-release, still resentment keeps overpowering my mind.’ He should be told, ‘Don’t say that. You shouldn’t speak in that way. Don’t misrepresent the Blessed One, for it’s not right to misrepresent the Blessed One, and the Blessed One wouldn’t say that. It’s impossible, there is no way that—when empathetic joy has been developed, pursued, handed the reins, taken as a basis, steadied, consolidated, and well-undertaken as an awareness-release—resentment would still keep overpowering the mind. That possibility doesn’t exist, for this is the escape from resentment: empathetic joy as an awareness-release.’
“And further, there is the case where a monk might say, ‘Although equanimity has been developed, pursued, handed the reins, taken as a basis, steadied, consolidated, and well-undertaken by me as my awareness-release, still passion keeps overpowering my mind.’ He should be told, ‘Don’t say that. You shouldn’t speak in that way. Don’t misrepresent the Blessed One, for it’s not right to misrepresent the Blessed One, and the Blessed One wouldn’t say that. It’s impossible, there is no way that—when equanimity has been developed, pursued, handed the reins, taken as a basis, steadied, consolidated, and well-undertaken as an awareness-release—passion would still keep overpowering the mind. That possibility doesn’t exist, for this is the escape from passion: equanimity as an awareness-release.’
“And further, there is the case where a monk might say, ‘Although the signless1 has been developed, pursued, handed the reins, taken as a basis, steadied, consolidated, and well-undertaken by me as my awareness-release, still my consciousness follows the drift of signs.’ He should be told, ‘Don’t say that. You shouldn’t speak in that way. Don’t misrepresent the Blessed One, for it’s not right to misrepresent the Blessed One, and the Blessed One wouldn’t say that. It’s impossible, there is no way that—when the signless has been developed, pursued, handed the reins, taken as a basis, steadied, consolidated, and well-undertaken as an awareness-release—consciousness would follow the drift of signs. That possibility doesn’t exist, for this is the escape from all signs: the signless as an awareness-release.’
“And further, there is the case where a monk might say, ‘Although “I am” is gone, and I do not assume that “I am this,” still the arrow of uncertainty & perplexity keeps overpowering my mind.’ He should be told, ‘Don’t say that. You shouldn’t speak in that way. Don’t misrepresent the Blessed One, for it’s not right to misrepresent the Blessed One, and the Blessed One wouldn’t say that. It’s impossible, there is no way that—when “I am” is gone, and “I am this” is not assumed—the arrow of uncertainty & perplexity would keep overpowering the mind. That possibility doesn’t exist, for this is the escape from the arrow of uncertainty & perplexity: the uprooting of the conceit, “I am”.’
“These, monks, are six properties that are means of escape.”
ภิกษุทั้งหลาย ธาตุเป็นเครื่องสลัดออก ๖ ประการเหล่านี้ ๖ ประการอะไรบ้าง คือ
ภิกษุทั้งหลาย ถ้าภิกษุในกรณีนี้ กล่าวอย่างนี้ว่า เมตตาเจโตวิมุตติ ข้าพเจ้าเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว ทำให้เป็นดุจยาน ทำให้เป็นที่อาศัยได้ ทำให้มั่นคง สั่งสมเนืองๆ ปรารภสม่ำเสมอดีแล้ว แต่ว่าพยาบาท (ความมุ่งร้าย, ความประสงค์ร้าย) ยังครอบงำจิตของข้าพเจ้าอยู่ เธอนั้น อันภิกษุอันภิกษุทั้งหลายพึงว่ากล่าวตักเตือนว่า ท่านอย่าได้กล่าวอย่างนั้น ท่านอย่าได้กล่าวตู่พระผู้มีพระภาค การกล่าวตู่พระผู้มีพระภาคไม่ดีเลย เพราะพระผู้มีพระภาคไม่ได้ตรัสอย่างนั้น อาวุโส ข้อนั้นไม่ใช่ฐานะ ไม่ใช่โอกาส คือ เมื่อเมตตาเจโตวิมุตติ อันภิกษุเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว ทำให้เป็นดุจยาน ทำให้เป็นที่อาศัยได้ ทำให้มั่นคง สั่งสมเนืองๆ ปรารภสม่ำเสมอดีแล้ว แต่ว่าพยาบาทก็ยังครอบงำจิตของท่านอยู่นั้น ข้อนี้ไม่เป็นฐานะที่จะมีได้ เพราะเมตตาเจโตวิมุตตินี้ เป็นเครื่องสลัดออกซึ่งพยาบาท.
ภิกษุทั้งหลาย อีกประการหนึ่ง ภิกษุในกรณีนี้ กล่าวอย่างนี้ว่า กรุณาเจโตวิมุตติ ข้าพเจ้าเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว ทำให้เป็นดุจยาน ทำให้เป็นที่อาศัยได้ ทำให้มั่นคง สั่งสมเนืองๆ ปรารภสม่ำเสมอดีแล้ว แต่ว่าวิหิงสา (ความเบียดเบียน) ยังครอบงำจิตของข้าพเจ้าอยู่ เธอนั้น อันภิกษุอันภิกษุทั้งหลายพึงว่ากล่าวตักเตือนว่า ท่านอย่าได้กล่าวอย่างนั้น ท่านอย่าได้กล่าวตู่พระผู้มีพระภาค การกล่าวตู่พระผู้มีพระภาคไม่ดีเลย เพราะพระผู้มีพระภาคไม่ได้ตรัสอย่างนั้น อาวุโส ข้อนั้นไม่ใช่ฐานะ ไม่ใช่โอกาส คือ เมื่อกรุณาเจโตวิมุตติ อันภิกษุเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว ทำให้เป็นดุจยาน ทำให้เป็นที่อาศัยได้ ทำให้มั่นคง สั่งสมเนืองๆ ปรารภสม่ำเสมอดีแล้ว แต่ว่าวิหิงสายังครอบงำจิตของท่านอยู่นั้น ข้อนี้ไม่เป็นฐานะที่จะมีได้ เพราะกรุณาเจโตวิมุตตินี้ เป็นเครื่องสลัดออกซึ่งวิหิงสา.
ภิกษุทั้งหลาย อีกประการหนึ่ง ภิกษุในกรณีนี้ กล่าวอย่างนี้ว่า มุทิตาเจโตวิมุตติ ข้าพเจ้าเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว ทำให้เป็นดุจยาน ทำให้เป็นที่อาศัยได้ ทำให้มั่นคง สั่งสมเนืองๆ ปรารภสม่ำเสมอดีแล้ว แต่ว่าอรติ (ความไม่ยินดี, ความไม่พอใจหรือไม่ชอบใจ) ยังครอบงำจิตของข้าพเจ้าอยู่ เธอนั้น อันภิกษุอันภิกษุทั้งหลายพึงว่ากล่าวตักเตือนว่า ท่านอย่าได้กล่าวอย่างนั้น ท่านอย่าได้กล่าวตู่พระผู้มีพระภาค การกล่าวตู่พระผู้มีพระภาคไม่ดีเลย เพราะพระผู้มีพระภาคไม่ได้ตรัสอย่างนั้น อาวุโส ข้อนั้นไม่ใช่ฐานะ ไม่ใช่โอกาส คือ เมื่อมุทิตาเจโตวิมุตติ อันภิกษุเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว ทำให้เป็นดุจยาน ทำให้เป็นที่อาศัยได้ ทำให้มั่นคง สั่งสมเนืองๆ ปรารภสม่ำเสมอดีแล้ว แต่ว่าอรติยังครอบงำจิตของท่านอยู่นั้น ข้อนี้ไม่เป็นฐานะที่จะมีได้ เพราะมุทิตาเจโตวิมุตตินี้ เป็นเครื่องสลัดออกซึ่งอรติ.
ภิกษุทั้งหลาย อีกประการหนึ่ง ภิกษุในกรณีนี้ พึงกล่าวอย่างนี้ว่า อุเบกขาเจโตวิมุตติ ข้าพเจ้าเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว ทำให้เป็นดุจยาน ทำให้เป็นที่อาศัยได้ ทำให้มั่นคง สั่งสมเนืองๆ ปรารภสม่ำเสมอดีแล้ว แต่ว่าราคะ (ในพระสูตรอื่นเป็นปฏิฆะ) ยังครอบงำจิตของข้าพเจ้าอยู่ เธอนั้น อันภิกษุ อันภิกษุทั้งหลายพึงว่ากล่าวตักเตือนว่า ท่านอย่าได้กล่าวอย่างนั้น ท่านอย่าได้กล่าวตู่พระผู้มีพระภาค การกล่าวตู่พระผู้มีพระภาคไม่ดีเลย เพราะพระผู้มีพระภาคไม่ได้ตรัสอย่างนั้น อาวุโส ข้อนั้นไม่ใช่ฐานะ ไม่ใช่โอกาส คือ เมื่ออุเบกขาเจโตวิมุตติ อันภิกษุเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว ทำให้เป็นดุจยาน ทำให้เป็นที่อาศัยได้ ทำให้มั่นคง สั่งสมเนืองๆ ปรารภสม่ำเสมอดีแล้ว แต่ว่าราคะ (ปฏิฆะ?) ยังครอบงำจิตของท่านอยู่นั้น ข้อนี้ไม่เป็นฐานะที่จะมีได้ เพราะอุเบกขาเจโตวิมุตตินี้ เป็นเครื่องสลัดออกซึ่งราคะ (ปฏิฆะ?)
ภิกษุทั้งหลาย อีกประการหนึ่ง ภิกษุในกรณีนี้ พึงกล่าวอย่างนี้ว่า อนิมิตตเจโตวิมุตติ (เจโตวิมุตติไม่มีนิมิต หรือไม่อาศัยนิมิต) ข้าพเจ้าเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว ทำให้เป็นดุจยาน ทำให้เป็นที่อาศัยได้ ทำให้มั่นคง สั่งสมเนืองๆ ปรารภสม่ำเสมอดีแล้ว แต่ว่าวิญญาณของข้าพเจ้ายังแล่นไปตามนิมิตอยู่ เธอนั้น อันภิกษุอันภิกษุทั้งหลายพึงว่ากล่าวตักเตือนว่า ท่านอย่าได้กล่าวอย่างนั้น ท่านอย่าได้กล่าวตู่พระผู้มีพระภาค การกล่าวตู่พระผู้มีพระภาคไม่ดีเลย เพราะพระผู้มีพระภาคไม่ได้ตรัสอย่างนั้น อาวุโส ข้อนั้นไม่ใช่ฐานะ ไม่ใช่โอกาส คือ เมื่ออนิมิตตเจโตวิมุตติ อันภิกษุเจริญแล้ว ทำให้มากแล้ว ทำให้เป็นดุจยาน ทำให้เป็นที่อาศัยได้ ทำให้มั่นคง สั่งสมเนืองๆ ปรารภสม่ำเสมอดีแล้ว แต่ว่าวิญญาณของท่านยังแล่นไปตามนิมิตอยู่ เพราะฉะนั้น ข้อนั้นจึงไม่เป็นฐานะที่จะมีได้ เพราะอนิมิตตเจโตวิมุตตินี้ เป็นเครื่องสลัดออกซึ่งนิมิตทั้งปวง.
ภิกษุทั้งหลาย อีกประการหนึ่ง ภิกษุในกรณีนี้ พึงกล่าวอย่างนี้ว่าอัสมิมานะ (มานะว่าเป็นเรา, การถือตัวว่าเป็นเรา) ของข้าพเจ้าหมดไปแล้ว และข้าพเจ้าย่อมไม่ตามเห็นว่านี้เป็นเรา ก็แต่ว่าลูกศร คือ ความสงสัย ความเคลือบแคลง ยังครอบงำจิตของข้าพเจ้าอยู่ เธอนั้น อันภิกษุอันภิกษุทั้งหลายพึงว่ากล่าวตักเตือนว่า ท่านอย่าได้กล่าวอย่างนั้น ท่านอย่าได้กล่าวตู่พระผู้มีพระภาค เพราะการกล่าวตู่พระผู้มีพระภาคไม่ดีเลย เพราะพระผู้มีพระภาคไม่ได้ตรัสอย่างนั้น อาวุโส ข้อนั้นไม่ใช่ฐานะ ไม่ใช่โอกาส คือ เมื่ออัสมิมานะของภิกษุหมดไปแล้ว และเมื่อภิกษุไม่ตามเห็นอยู่ว่า นี้เป็นเรา แต่ว่าลูกศรคือความสงสัย ความเคลือบแคลง ยังครอบงำจิตของท่านอยู่นั้น ข้อนี้ไม่เป็นฐานะที่จะมีได้ เพราะเมื่อถอนอัสมิมานะได้แล้วนี้ เป็นเครื่องสลัดออกซึ่งลูกศร คือ ความสงสัย ความเคลือบแคลง.
ภิกษุทั้งหลาย เหล่านี้แล ธาตุเป็นเครื่องสลัดออก ๖ ประการ.
-บาลี ปญฺจก. อํ. 22/324/284.
https://84000.org/tipitaka/pali/?22//324
https://etipitaka.com/read/pali/22/324
