ประโยชน์ของการระลึกถึง สิ่งที่ตนเองเลื่อมใส
เรื่องเกิดขึ้นในพระนครสาวัตถี ครั้งนั้น เวลาเช้า ท่านพระอานนท์นุ่งแล้ว ถือบาตรและจีวรเข้าไปยังสำนักของภิกษุณีแห่งหนึ่ง แล้วนั่งบนอาสนะที่ได้จัดไว้.
ครั้งนั้น ภิกษุณีจำนวนมากเข้าไปหาท่านพระอานนท์ ไหว้ท่านพระอานนท์แล้วจึงนั่งในที่สมควร ครั้นแล้ว จึงพูดกะท่านพระอานนท์ว่า ภันเตอานนท์ ภิกษุณีมีจำนวนมากในกรณีนี้ มีจิตตั้งมั่นดีแล้วในสติปัฏฐานทั้ง ๔ ย่อมรู้คุณวิเศษอันยิ่งอย่างอื่นจากคุณวิเศษในกาลก่อน ท่านพระอานนท์ตอบว่า ภคินี (พี่หญิง, น้องหญิง) ข้อนี้เป็นอย่างนั้น ภคินี ข้อนี้เป็นอย่างนั้น ภิกษุหรือภิกษุณีรูปใดรูปหนึ่ง มีจิตตั้งมั่นดีแล้วในสติปัฏฐานทั้ง ๔ ภิกษุหรือภิกษุณีรูปนั้น พึงหวังข้อนี้ได้ว่า จักรู้คุณวิเศษอันยิ่งอย่างอื่นจากคุณวิเศษในกาลก่อน.
ลำดับนั้น ท่านพระอานนท์ยังภิกษุณีเหล่านั้น ให้เห็นแจ้ง ให้สมาทาน ให้อาจหาญ ให้ร่าเริงด้วยธรรมมีกถา แล้วลุกจากอาสนะหลีกไป.
ครั้งนั้น ท่านพระอานนท์เที่ยวไปบิณฑบาตในพระนครสาวัตถีแล้ว ในเวลาหลังอาหาร กลับจากบิณฑบาต เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคยังที่ประทับ ถวายอภิวาทพระผู้มีพระภาคแล้วนั่งในที่สมควร ครั้นแล้ว ได้ทูลพระผู้มีพระภาคว่า ภันเต เมื่อเช้านี้ ข้าพระองค์นุ่งแล้ว ถือบาตรและจีวรเข้าไปยังสำนักนางภิกษุณีแห่งหนึ่ง แล้วนั่งบนอาสนะที่เข้าปูลาดไว้ ครั้งนั้น ภิกษุณีจำนวนมากเข้ามาหาข้าพระองค์ ไหว้ข้าพระองค์แล้วจึงนั่งในที่สมควร ครั้นแล้วได้พูดกะข้าพระองค์ว่า ภันเตอานนท์ ภิกษุณีมากรูปในกรณีนี้ มีจิตตั้งมั่นดีแล้วในสติปัฏฐานทั้ง ๔ ย่อมรู้คุณวิเศษอันยิ่งอย่างอื่นจากคุณวิเศษในกาลก่อน เมื่อภิกษุณีทั้งหลายพูดอย่างนี้แล้ว ข้าพระองค์ตอบว่า ภคินี ข้อนี้เป็นอย่างนั้น ภคินี ข้อนี้เป็นอย่างนั้น ภิกษุหรือภิกษุณีรูปใดรูปหนึ่ง มีจิตตั้งมั่นดีแล้วในสติปัฏฐานทั้ง ๔ ภิกษุหรือภิกษุณีรูปนั้น พึงหวังข้อนี้ได้ว่า จักรู้คุณวิเศษอันยิ่งอย่างอื่นจากคุณวิเศษในกาลก่อน.
พระผู้มีพระภาคตรัสว่า อานนท์ ข้อนี้เป็นอย่างนั้น อานนท์ ข้อนี้เป็นอย่างนั้น ภิกษุหรือภิกษุณีรูปใดรูปหนึ่ง มีจิตตั้งมั่นดีแล้วในสติปัฏฐานทั้ง ๔ ภิกษุหรือภิกษุณีรูปนั้นพึงหวังข้อนี้ได้ว่า จักรู้คุณวิเศษอันยิ่งอย่างอื่นจากคุณวิเศษในกาลก่อน สติปัฏฐานทั้ง ๔ อะไรบ้าง คือ
อานนท์ ภิกษุในกรณีนี้ ย่อมพิจารณาเห็นกายในกายอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ กำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกเสีย เมื่อเธอพิจารณาเห็นกายในกายอยู่ ความเร่าร้อนมีกายเป็นอารมณ์เกิดขึ้นในกายก็ดี ความหดหู่แห่งจิตเกิดขึ้นก็ดี จิตฟุ้งซ่านไปในภายนอกก็ดี ภิกษุนั้นพึงตั้งจิตไว้ให้มั่นในนิมิต อันเป็นที่ตั้งแห่งความเลื่อมใสอย่างใดอย่างหนึ่ง เมื่อเธอตั้งจิตไว้มั่นในนิมิต อันเป็นที่ตั้งแห่งความเลื่อมใสอย่างใดอย่างหนึ่งอยู่ ปราโมทย์ย่อมเกิด เมื่อเกิดปราโมทย์แล้ว ปีติย่อมเกิด เมื่อมีใจประกอบด้วยปีติ กายย่อมสงบระงับ ผู้มีกายสงบระงับแล้ว ย่อมเสวยสุข เมื่อมีสุข จิตย่อมตั้งมั่น (เป็นสมาธิ) เธอย่อมพิจารณาเห็นอย่างนี้ว่า เราตั้งจิตไว้เพื่อประโยชน์ใด ประโยชน์นั้นสำเร็จแก่เราแล้ว บัดนี้เราจะคุมจิตไว้ เธอคุมจิตไว้ (อีกสำนวน: บัดนี้เราจะเพิกถอน เมื่อเธอเพิกถอน) คือ ไม่ตรึก ไม่ตรอง ย่อมรู้ชัดว่า เราไม่มีวิตก เราไม่มีวิจาร มีสติในภายใน เป็นผู้มีความสุขอยู่ ดังนี้.
อานนท์ อีกประการหนึ่ง ภิกษุในกรณีนี้ ย่อมพิจารณาเห็นเวทนาในเวทนาทั้งหลายอยู่ … ย่อมพิจารณาเห็นจิตในจิตอยู่ … ย่อมเห็นธรรมในธรรมทั้งหลายอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ กำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกเสีย เมื่อเธอพิจารณาเห็นธรรมในธรรมทั้งหลายอยู่ ความเร่าร้อนมีธรรมเป็นอารมณ์เกิดขึ้นในกายก็ดี ความหดหู่แห่งจิตเกิดขึ้นก็ดี จิตฟุ้งซ่านไปในภายนอกก็ดี ภิกษุนั้นพึงตั้งจิตไว้ให้มั่นในนิมิต อันเป็นที่ตั้งแห่งความเลื่อมใสอย่างใดอย่างหนึ่ง เมื่อเธอตั้งจิตไว้มั่นในนิมิต อันเป็นที่ตั้งแห่งความเลื่อมใสอย่างใดอย่างหนึ่งอยู่ ปราโมทย์ย่อมเกิด เมื่อเกิดปราโมทย์แล้ว ปีติย่อมเกิด เมื่อมีใจประกอบด้วยปีติ กายย่อมสงบระงับ ผู้มีกายสงบระงับแล้ว ย่อมเสวยสุข เมื่อมีสุข จิตย่อมตั้งมั่น เธอย่อมพิจารณาเห็นอย่างนี้ว่า เราตั้งจิตไว้เพื่อประโยชน์ใด ประโยชน์นั้น สำเร็จแก่เราแล้ว บัดนี้เราจะเพิกถอน เมื่อเธอเพิกถอนคือ ไม่ตรึก ไม่ตรอง ย่อมรู้ชัดว่า เราไม่มีวิตก เราไม่มีวิจาร มีสติในภายใน เป็นผู้มีความสุขอยู่ ดังนี้ อานนท์ ภาวนาย่อมมีเพราะตั้งจิตไว้ ด้วยอาการอย่างนี้.
อานนท์ ก็ภาวนาย่อมมีเพราะไม่ตั้งจิตไว้ เป็นอย่างไร คือ อานนท์ ภิกษุไม่ได้ตั้งจิตไว้ในภายนอก ย่อมรู้ชัดว่า เราไม่ได้ตั้งจิตไว้ในภายนอก ลำดับนั้น เธอย่อมรู้ชัดว่า จิตของเราไม่ได้ฟุ้งซ่านไปข้างหลัง และไม่ได้ฟุ้งซ่านไปข้างหน้า หลุดพ้นแล้วไม่ได้ตั้งอยู่ ในกาลนั้น เธอย่อมรู้ชัดว่า เราย่อมพิจารณาเห็นกายในกายอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ เป็นผู้มีความสุข ดังนี้.
อานนท์ ภิกษุไม่ได้ตั้งจิตไว้ในภายนอก ย่อมรู้ชัดว่า เราไม่ได้ตั้งจิตไว้ในภายนอก ลำดับนั้น เธอย่อมรู้ชัดว่า จิตของเราไม่ได้ฟุ้งซ่านไปข้างหลัง และไม่ได้ฟุ้งซ่านไปข้างหน้า หลุดพ้นแล้วไม่ได้ตั้งอยู่ ในกาลนั้น เธอย่อมรู้ชัดว่า เราย่อมพิจารณาเห็นเวทนาในเวทนาทั้งหลายอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ เป็นผู้มีความสุข ดังนี้.
อานนท์ ภิกษุไม่ได้ตั้งจิตไว้ในภายนอก ย่อมรู้ชัดว่า เราไม่ได้ตั้งจิตไว้ในภายนอก ลำดับนั้น เธอย่อมรู้ชัดว่า จิตของเราไม่ได้ฟุ้งซ่านไปข้างหลัง และไม่ได้ฟุ้งซ่านไปข้างหน้า หลุดพ้นแล้วไม่ได้ตั้งอยู่ ในกาลนั้น เธอย่อมรู้ชัดว่า เราย่อมพิจารณาเห็นจิตในจิตอยู่ มีความเพียรมีสัมปชัญญะ มีสติ เป็นผู้มีความสุข ดังนี้.
อานนท์ ภิกษุไม่ได้ตั้งจิตไว้ในภายนอก ย่อมรู้ชัดว่า เราไม่ได้ตั้งจิตไว้ในภายนอก ลำดับนั้น เธอย่อมรู้ชัดว่า จิตของเราไม่ได้ฟุ้งซ่านไปข้างหลัง และไม่ได้ฟุ้งซ่านไปข้างหน้า หลุดพ้นแล้วไม่ได้ตั้งอยู่ ในกาลนั้น เธอย่อมรู้ชัดว่า เราย่อมพิจารณาเห็นธรรมในธรรมทั้งหลายอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ เป็นผู้มีความสุข ดังนี้ อานนท์ ภาวนาย่อมมีเพราะไม่ได้ตั้งจิตไว้ ด้วยอาการอย่างนี้.
อานนท์ ภาวนาย่อมมีเพราะตั้งจิตไว้ เราได้แสดงแล้ว ภาวนาย่อมมีเพราะไม่ได้ตั้งจิตไว้ เราก็ได้แสดงแล้ว ด้วยประการดังนี้ อานนท์ กิจใดที่ศาสดาผู้เอ็นดู แสวงหาประโยชน์เกื้อกูล อาศัยความเอ็นดูแล้ว จะพึงทำแก่สาวกทั้งหลาย กิจนั้นเราได้ทำแล้วแก่เธอทั้งหลาย อานนท์นั่นโคนไม้ นั่นเรือนว่าง เธอทั้งหลายเธอจงเพียรเผากิเลส อย่าได้ประมาท อย่าเป็นผู้ที่ต้องร้อนใจในภายหลังเลย นี้คือคำพร่ำสอนของเรา สำหรับเธอทั้งหลาย.
-บาลี มหาวาร. สํ. ๑๙/๒๐๖/๗๑๔.
https://84000.org/tipitaka/pali/?19//206,
https://etipitaka.com/read/pali/19/206/
English translation by Bhikkhu Sujato
Then Venerable Ānanda robed up in the morning and, taking his bowl and robe, went to the nuns’ quarters, and sat down on the seat spread out. Then several nuns went up to Venerable Ānanda bowed, sat down to one side, and said to him:
“Sir, Ānanda, several nuns meditate with their minds firmly established in the four kinds of mindfulness meditation. They have realized a higher distinction than they had before.”
“That’s how it is, sisters! That’s how it is, sisters! Any monk or nun who meditates with their mind firmly established in the four kinds of mindfulness meditation can expect to realize a higher distinction than they had before.”
Then Ānanda educated, encouraged, fired up, and inspired those nuns with a Dhamma talk, after which he got up from his seat and left. Then Ānanda wandered for alms in Sāvatthī. After the meal, on his return from almsround, he went to the Buddha, bowed, sat down to one side, and told him what had happened.
“That’s so true, Ānanda! That’s so true! Any monk or nun who meditates with their mind firmly established in the four kinds of mindfulness meditation can expect to realize a higher distinction than they had before.
What four? It’s when a mendicant meditates by observing an aspect of the body—keen, aware, and mindful, rid of desire and aversion for the world. As they meditate observing an aspect of the body, based on the body there arises physical tension, or mental sluggishness, or the mind is externally scattered. That mendicant should direct their mind towards an inspiring foundation. As they do so, joy springs up. Being joyful, rapture springs up. When the mind is full of rapture, the body becomes tranquil. When the body is tranquil, one feels bliss. And when blissful, the mind becomes immersed in samādhi. Then they reflect: ‘I have accomplished the goal for which I directed my mind. Let me now pull back.’ They pull back, and neither place the mind nor keep it connected. They understand: ‘I’m neither placing the mind nor keeping it connected. Mindful within myself, I’m happy.’
Furthermore, a mendicant meditates by observing an aspect of feelings … mind … principles—keen, aware, and mindful, rid of desire and aversion for the world. As they meditate observing an aspect of principles, based on principles there arises physical tension, or mental sluggishness, or the mind is externally scattered. That mendicant should direct their mind towards an inspiring foundation. As they do so, joy springs up. Being joyful, rapture springs up. When the mind is full of rapture, the body becomes tranquil. When the body is tranquil, one feels bliss. And when blissful, the mind becomes immersed in samādhi. Then they reflect: ‘I have accomplished the goal for which I directed my mind. Let me now pull back.’ They pull back, and neither place the mind nor keep it connected. They understand: ‘I’m neither placing the mind nor keeping it connected. Mindful within myself, I’m happy.’ That’s how there is directed development.
And how is there undirected development? Not directing their mind externally, a mendicant understands: ‘My mind is not directed externally.’ And they understand: ‘Over a period of time it’s unconstricted, freed, and undirected.’ And they also understand: ‘I meditate observing an aspect of the body—keen, aware, mindful; I am happy.’ Not directing their mind externally, a mendicant understands: ‘My mind is not directed externally.’ And they understand: ‘Over a period of time it’s unconstricted, freed, and undirected.’ And they also understand: ‘I meditate observing an aspect of feelings—keen, aware, mindful; I am happy.’ Not directing their mind externally, a mendicant understands: ‘My mind is not directed externally.’ And they understand: ‘Over a period of time it’s unconstricted, freed, and undirected.’ And they also understand: ‘I meditate observing an aspect of the mind—keen, aware, mindful; I am happy.’ Not directing their mind externally, a mendicant understands: ‘My mind is not directed externally.’ And they understand: ‘Over a period of time it’s unconstricted, freed, and undirected.’ And they also understand: ‘I meditate observing an aspect of principles—keen, aware, mindful; I am happy.’ That’s how there is undirected development.
So, Ānanda, I’ve taught you directed development and undirected development. Out of compassion, I’ve done what a teacher should do who wants what’s best for their disciples. Here are these roots of trees, and here are these empty huts. Practice absorption, mendicants! Don’t be negligent! Don’t regret it later! This is my instruction to you.”
That is what the Buddha said. Satisfied, Venerable Ānanda was happy with what the Buddha said.
English translation by Bhikkhu Bodhi
Then in the morning the Venerable Ānanda dressed and, taking bowl and robe, he approached the bhikkhunis’ quarters and sat down in the appointed seat. Then a number of bhikkhunis approached the Venerable Ānanda, paid homage to him, sat down to one side, and said to him:
“Here, Venerable Ānanda, a number of bhikkhunis, dwelling with their minds well established in the four establishments of mindfulness, perceive successively loftier stages of distinction.”
“So it is, sisters, so it is! It may be expected of anyone, sisters—whether bhikkhu or bhikkhuni—who dwells with a mind well established in the four establishments of mindfulness, that such a one will perceive successively loftier stages of distinction.”
Then the Venerable Ānanda instructed, exhorted, inspired, and gladdened those bhikkhunis with a Dhamma talk, after which he rose from his seat and left. Then the Venerable Ānanda walked for alms in Savatthi. When he had returned from the alms round, after his meal he approached the Blessed One, paid homage to him, sat down to one side, and reported all that had happened.The Blessed One said:
“So it is, Ānanda, so it is! It may be expected of anyone, Ānanda—whether bhikkhu or bhikkhuni—who dwells with a mind well established in the four establishments of mindfulness, that such a one will perceive successively loftier stages of distinction.
“What four? Here, Ānanda, a bhikkhu dwells contemplating the body in the body, ardent, clearly comprehending, mindful, having removed covetousness and displeasure in regard to the world. While he is contemplating the body in the body, there arises in him, based on the body, either a fever in the body or sluggishness of mind, or the mind is distracted outwardly. That bhikkhu should then direct his mind towards some inspiring sign. When he directs his mind towards some inspiring sign, gladness is born. When he is gladdened, rapture is born. When the mind is uplifted by rapture, the body becomes tranquil. One tranquil in body experiences happiness. The mind of one who is happy becomes concentrated. He reflects thus: ‘The purpose for the sake of which I directed my mind has been achieved. Let me now withdraw it.’ So he withdraws the mind and does not think or examine. He understands: ‘Without thought and examination, internally mindful, I am happy.’
“Again, a bhikkhu dwells contemplating feelings in feelings … mind in mind … phenomena in phenomena, ardent, clearly comprehending, mindful, having removed covetousness and displeasure in regard to the world. While he is contemplating phenomena in phenomena, there arises in him, based on phenomena, either a fever in the body or sluggishness of mind, or the mind is distracted outwardly. That bhikkhu should then direct his mind towards some inspiring sign. When he directs his mind towards some inspiring sign … He understands: ‘Without thought and examination, internally mindful, I am happy.’
“It is in such a way, Ānanda, that there is development by direction.
“And how, Ānanda, is there development without direction? Not directing his mind outwardly, a bhikkhu understands: ‘My mind is not directed outwardly.’ Then he understands: ‘It is unconstricted after and before, liberated, undirected.’ Then he further understands: ‘I dwell contemplating the body in the body, ardent, clearly comprehending, mindful; I am happy.’
“Not directing his mind outwardly, a bhikkhu understands: ‘My mind is not directed outwardly.’ Then he understands: ‘It is unconstricted after and before, liberated, undirected.’ Then he further understands: ‘I dwell contemplating feelings in feelings, ardent, clearly comprehending, mindful; I am happy.’
“Not directing his mind outwardly, a bhikkhu understands: ‘My mind is not directed outwardly.’ Then he understands: ‘It is unconstricted after and before, liberated, undirected.’ Then he further understands: ‘I dwell contemplating mind in mind, ardent, clearly comprehending, mindful; I am happy.’
“Not directing his mind outwardly, a bhikkhu understands: ‘My mind is not directed outwardly.’ Then he understands: ‘It is unconstricted after and before, liberated, undirected.’ Then he further understands: ‘I dwell contemplating phenomena in phenomena, ardent, clearly comprehending, mindful; I am happy.’
“It is in this way, Ānanda, that there is development without direction.
“Thus, Ānanda, I have taught development by direction, I have taught development without direction. Whatever should be done, Ānanda, by a compassionate teacher out of compassion for his disciples, desiring their welfare, that I have done for you. These are the feet of trees, Ānanda, these are empty huts. Meditate, Ānanda, do not be negligent, lest you regret it later. This is our instruction to you.”
This is what the Blessed One said. Elated, the Venerable Ānanda delighted in the Blessed One’s statement.
