ลักษณะของจิตที่อบรมดีแล้ว
ภิกษุทั้งหลาย ธาตุที่สามารถพรากออกได้ (นิสฺสารณิยธาตุ) ๕ ประการนี้ ๕ ประการเป็นอย่างไร คือ
ภิกษุทั้งหลาย เมื่อภิกษุในกรณีนี้ กระทำในใจ (มนสิการ) ถึงกามทั้งหลาย จิตของเธอย่อมไม่แล่นไป ย่อมไม่เลื่อมใส ย่อมไม่ตั้งอยู่ ย่อมไม่น้อมไปในกามทั้งหลาย แต่เมื่อเธอกระทำในใจถึงเนกขัมมะ จิตของเธอย่อมแล่นไป ย่อมเลื่อมใส ย่อมตั้งอยู่ ย่อมน้อมไปในเนกขัมมะ จิตของเธอนั้นชื่อว่าเป็นจิตดำเนินไปดีแล้ว อบรมดีแล้ว ตั้งอยู่ดีแล้ว หลุดพ้นดีแล้ว พรากออกดีแล้วจากกามทั้งหลาย อาสวะ ทุกข์ และความเร่าร้อนเหล่าใด ที่เกิดขึ้นเพราะกามเป็นปัจจัย เธอหลุดพ้นแล้วจากอาสวะ ทุกข์ และความเร่าร้อนเหล่านั้น เธอย่อมไม่เสวยเวทนาที่เกิดขึ้นเพราะเหตุนั้น ข้อนี้เรากล่าวว่า เป็นการพรากออกจากกามทั้งหลาย.
ภิกษุทั้งหลาย อีกประการหนึ่ง เมื่อภิกษุกระทำในใจถึงพยาบาท จิตของเธอย่อมไม่แล่นไป ย่อมไม่เลื่อมใส ย่อมไม่ตั้งอยู่ ย่อมไม่น้อมไปในพยาบาท แต่เมื่อเธอกระทำในใจถึงความไม่พยาบาท จิตของเธอย่อมแล่นไป ย่อมเลื่อมใส ย่อมตั้งอยู่ ย่อมน้อมไปในความไม่พยาบาท จิตของเธอนั้นชื่อว่าเป็นจิตดำเนินไปดีแล้ว อบรมดีแล้ว ตั้งอยู่ดีแล้ว หลุดพ้นดีแล้ว พรากออกดีแล้วจากพยาบาท อาสวะ ทุกข์ และความเร่าร้อนเหล่าใด ที่เกิดขึ้นเพราะพยาบาทเป็นปัจจัย เธอหลุดพ้นแล้วจากอาสวะ ทุกข์ และความเร่าร้อนเหล่านั้น เธอย่อมไม่เสวยเวทนาที่เกิดขึ้นเพราะเหตุนั้น ข้อนี้เรากล่าวว่า เป็นการพรากออกจากพยาบาท.
ภิกษุทั้งหลาย อีกประการหนึ่ง เมื่อภิกษุกระทำในใจถึงวิหิงสา จิตของเธอย่อมไม่แล่นไป ย่อมไม่เลื่อมใส ย่อมไม่ตั้งอยู่ ย่อมไม่น้อมไปในวิหิงสา แต่เมื่อเธอกระทำในใจถึงอวิหิงสา จิตของเธอย่อมแล่นไป ย่อมเลื่อมใส ย่อมตั้งอยู่ ย่อมน้อมไปในอวิหิงสา จิตของเธอนั้นชื่อว่าเป็นจิตดำเนินไปดีแล้ว อบรมดีแล้ว ตั้งอยู่ดีแล้ว หลุดพ้นดีแล้ว พรากออกดีแล้วจากวิหิงสา อาสวะ ทุกข์ และความเร่าร้อนเหล่าใด ที่เกิดขึ้นเพราะวิหิงสาเป็นปัจจัย เธอหลุดพ้นแล้วจากอาสวะ ทุกข์ และความเร่าร้อนเหล่านั้น เธอย่อมไม่เสวยเวทนาที่เกิดขึ้นเพราะเหตุนั้น ข้อนี้เรากล่าวว่า เป็นการพรากออกจากวิหิงสา.
ภิกษุทั้งหลาย อีกประการหนึ่ง เมื่อภิกษุมกระทำในใจถึงรูปทั้งหลาย จิตของเธอย่อมไม่แล่นไป ย่อมไม่เลื่อมใส ย่อมไม่ตั้งอยู่ ย่อมไม่น้อมไปในรูปทั้งหลาย แต่เมื่อเธอกระทำในใจถึงอรูป จิตของเธอย่อมแล่นไป ย่อมเลื่อมใส ย่อมตั้งอยู่ ย่อมน้อมไปในอรูป จิตของเธอนั้นชื่อว่าเป็นจิตดำเนินไปดีแล้ว อบรมดีแล้ว ตั้งอยู่ดีแล้ว หลุดพ้นดีแล้ว พรากออกดีแล้วจากรูปทั้งหลาย อาสวะ ทุกข์ และความเร่าร้อนเหล่าใด ที่เกิดขึ้นเพราะรูปเป็นปัจจัย เธอหลุดพ้นแล้วจากอาสวะ ทุกข์ และความเร่าร้อนเหล่านั้น เธอย่อมไม่เสวยเวทนาที่เกิดขึ้นเพราะเหตุนั้น ข้อนี้เรากล่าวว่า เป็นการพรากออกจากรูปทั้งหลาย.
ภิกษุทั้งหลาย อีกประการหนึ่ง เมื่อภิกษุกระทำในใจถึงสักกายะ จิตของเธอย่อมไม่แล่นไป ย่อมไม่เลื่อมใส ย่อมไม่ตั้งอยู่ ย่อมไม่น้อมไปในสักกายะ แต่เมื่อเธอกระทำในใจถึงความดับแห่งสักกายะ จิตของเธอย่อมแล่นไป ย่อมเลื่อมใส ย่อมตั้งอยู่ ย่อมน้อมไปในความดับแห่งสักกายะ จิตของเธอนั้นชื่อว่าเป็นจิตดำเนินไปดีแล้ว อบรมดีแล้ว ตั้งอยู่ดีแล้ว หลุดพ้นดีแล้ว พรากออกดีแล้วจากสักกายะ อาสวะ ทุกข์ และความเร่าร้อนเหล่าใดที่เกิดขึ้นเพราะสักกายะเป็นปัจจัย เธอหลุดพ้นแล้วจากอาสวะ ทุกข์ และความเร่าร้อนเหล่านั้น เธอย่อมไม่เสวยเวทนาที่เกิดขึ้นเพราะเหตุนั้น ข้อนี้เรากล่าวว่า เป็นการพรากออกจากสักกายะ.
ภิกษุทั้งหลาย นันทิในกามก็ดี นันทิ[1]ในพยาบาทก็ดี นันทิในวิหิงสาก็ดี นันทิในรูปก็ดี นันทิในสักกายะก็ดี ไม่บังเกิดขึ้นแก่เธอ เพราะนันทิในกามก็ดี นันทิในพยาบาทก็ดี นันทิในวิหิงสาก็ดี นันทิในรูปก็ดี นันทิในสักกายะก็ดี ไม่บังเกิดขึ้น ภิกษุนี้เรากล่าวว่าเป็นผู้ไม่มีอาลัย ตัดตัณหาได้แล้ว คลายสังโยชน์ได้แล้ว ทำที่สุดทุกข์ได้แล้ว เพราะละมานะได้โดยชอบ.
ภิกษุทั้งหลาย เหล่านี้แล ธาตุที่สามารถพรากออกได้ ๕ ประการ.
-บาลี อํ. ปญฺจก. 22/272/200.
https://84000.org/tipitaka/pali/?22//272,
https://etipitaka.com/read/pali/22/272
[1] นันทิ = ความยินดี, ความเพลิดเพลิน, ความรื่นเริง, ความบันเทิง, ความพอใจ, ความอยาก, ชื่นชม.
English translation by Bhikkhu Sujato
“Mendicants, there are these five elements of escape. What five?
Take a case where a mendicant focuses on sensual pleasures, but their mind isn’t eager, confident, settled, and decided about them. But when they focus on renunciation, their mind is eager, confident, settled, and decided about it. Their mind is in a good state, well developed, well risen, well freed, and well detached from sensual pleasures. They’re freed from the distressing and feverish defilements that arise because of sensual pleasures, so they don’t experience that kind of feeling. This is how the escape from sensual pleasures is explained.
Take another case where a mendicant focuses on ill will, but their mind isn’t eager … But when they focus on good will, their mind is eager … Their mind is in a good state … well detached from ill will. They’re freed from the distressing and feverish defilements that arise because of ill will, so they don’t experience that kind of feeling. This is how the escape from ill will is explained.
Take another case where a mendicant focuses on harming, but their mind isn’t eager … But when they focus on compassion, their mind is eager … Their mind is in a good state … well detached from harming. They’re freed from the distressing and feverish defilements that arise because of harming, so they don’t experience that kind of feeling. This is how the escape from harming is explained.
Take another case where a mendicant focuses on form, but their mind isn’t eager … But when they focus on the formless, their mind is eager … Their mind is in a good state … well detached from forms. They’re freed from the distressing and feverish defilements that arise because of form, so they don’t experience that kind of feeling. This is how the escape from forms is explained.
Take a case where a mendicant focuses on identity, but their mind isn’t eager, confident, settled, and decided about it. But when they focus on the ending of identity, their mind is eager, confident, settled, and decided about it. Their mind is in a good state, well developed, well risen, well freed, and well detached from identity. They’re freed from the distressing and feverish defilements that arise because of identity, so they don’t experience that kind of feeling. This is how the escape from identity is explained.
Delight in sensual pleasures, ill will, harming, form, and identity don’t linger within them. That’s why they’re called a mendicant who is without underlying tendencies, who has cut off craving, untied the fetters, and by rightly comprehending conceit has made an end of suffering. These are the five elements of escape.”
