วิญญาณเกิดขึ้นได้ เพราะอาศัยธรรม ๒ อย่าง
ภิกษุทั้งหลาย เราจักแสดงธรรมที่เป็นคู่กันแก่เธอทั้งหลาย เธอทั้งหลายจงฟัง ก็อะไรเล่าชื่อว่าธรรมที่เป็นคู่กัน คือ ตากับรูป หูกับเสียง จมูกับกลิ่น ลิ้นกับรส กายกับโผฏฐัพพะ ใจกับธรรม ภิกษุทั้งหลาย นี้เรากล่าวว่าธรรมที่เป็นคู่กัน.
ภิกษุทั้งหลาย ผู้ใดจะกล่าวอย่างนี้ว่า ข้าพเจ้าจะยกเลิกธรรมที่เป็นคู่กันนั้น แล้วบัญญัติธรรมที่เป็นคู่กันอย่างอื่นแทน วาจาของผู้นั้นก็เป็นเพียงคำพูดเท่านั้น ครั้นถูกถามเข้าแล้ว ก็คงตอบไม่ได้ และจะยิ่งอึดอัดใจมากขึ้น ข้อนั้นเพราะเหตุอะไร เพราะเขาถูกถามในสิ่งที่สุดวิสัย.
ภิกษุทั้งหลาย วิญญาณย่อมเกิดขึ้นเพราะอาศัยธรรม ๒ อย่าง ๒ อย่างอะไรบ้าง คือ
ภิกษุทั้งหลาย เพราะอาศัยตาและรูปทั้งหลาย จักษุวิญญาณจึงเกิดขึ้น ตาไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น รูปทั้งหลายไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ธรรมทั้ง ๒ อย่างเหล่านี้ (ตา+รูป) เป็นสิ่งที่หวั่นไหว อาพาธ ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น จักษุวิญญาณไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น เหตุอันใดก็ตาม ปัจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแห่งจักษุวิญญาณ แม้เหตุอันนั้น แม้ปัจจัยอันนั้น ก็ล้วนไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ภิกษุทั้งหลาย ก็จักษุวิญญาณที่เกิดขึ้นแล้ว เพราะอาศัยปัจจัยที่ไม่เที่ยง จะเป็นของเที่ยงได้อย่างไร ภิกษุทั้งหลาย ความประจวบ ความประชุม ความพร้อมกันแห่งธรรมทั้ง ๓ ประการเหล่านี้ (ตา+รูป+จักษุวิญญาณ) อันใด ภิกษุทั้งหลาย อันนี้เรากล่าวว่าจักษุสัมผัส ภิกษุทั้งหลาย แม้จักษุสัมผัสก็ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น เหตุใดอันก็ตาม ปัจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแห่งจักษุสัมผัส แม้เหตุอันนั้น แม้ปัจจัยอันนั้น ก็ล้วนไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ภิกษุทั้งหลาย ก็จักษุสัมผัสที่เกิดขึ้นแล้ว เพราะอาศัยปัจจัยที่ไม่เที่ยง จะเป็นของเที่ยงได้อย่างไร ภิกษุทั้งหลาย บุคคลที่ผัสสะกระทบแล้วย่อมรู้สึก (เวเทติ) ผัสสะกระทบแล้วย่อมคิด (เจเตติ) ผัสสะกระทบแล้วย่อมจำได้หมายรู้ (สัญชานาติ) แม้ธรรมทั้งหลายเหล่านี้ก็เป็นสิ่งที่หวั่นไหว อาพาธ ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น.
ภิกษุทั้งหลาย เพราะอาศัยหูและเสียงทั้งหลาย โสตวิญญาณจึงเกิดขึ้น หูไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น เสียงทั้งหลายไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ธรรมทั้ง ๒ อย่างเหล่านี้ (หู+เสียง) เป็นสิ่งที่หวั่นไหว อาพาธ ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น โสตวิญญาณไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น เหตุอันใดก็ตาม ปัจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแห่งโสตวิญญาณ แม้เหตุอันนั้น แม้ปัจจัยอันนั้น ก็ล้วนไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ภิกษุทั้งหลาย ก็โสตวิญญาณที่เกิดขึ้นแล้ว เพราะอาศัยปัจจัยที่ไม่เที่ยง จะเป็นของเที่ยงได้อย่างไร ภิกษุทั้งหลาย ความประจวบ ความประชุม ความพร้อมกันแห่งธรรมทั้ง ๓ ประการเหล่านี้ (หู+เสียง+โสตวิญญาณ) อันใด ภิกษุทั้งหลาย อันนี้เรากล่าวว่าโสตสัมผัส ภิกษุทั้งหลาย แม้โสตสัมผัสก็ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น เหตุใดอันก็ตาม ปัจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแห่งโสตสัมผัส แม้เหตุอันนั้น แม้ปัจจัยอันนั้น ก็ล้วนไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ภิกษุทั้งหลาย ก็โสตสัมผัสที่เกิดขึ้นแล้ว เพราะอาศัยปัจจัยที่ไม่เที่ยง จะเป็นของเที่ยงได้อย่างไร ภิกษุทั้งหลาย บุคคลที่ผัสสะกระทบแล้วย่อมรู้สึก ผัสสะกระทบแล้วย่อมคิด ผัสสะกระทบแล้วย่อมจำได้หมายรู้ แม้ธรรมทั้งหลายเหล่านี้ ก็เป็นสิ่งที่หวั่นไหว อาพาธ ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น.
ภิกษุทั้งหลาย เพราะอาศัยจมูกและกลิ่นทั้งหลาย ฆานวิญญาณจึงเกิดขึ้น จมูกไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น กลิ่นทั้งหลายไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ธรรมทั้ง ๒ อย่างเหล่านี้ (จมูก+กลิ่น) เป็นสิ่งที่หวั่นไหว อาพาธ ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ฆานวิญญาณไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น เหตุอันใดก็ตาม ปัจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแห่งฆานวิญญาณ แม้เหตุอันนั้น แม้ปัจจัยอันนั้น ก็ล้วนไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ภิกษุทั้งหลาย ก็ฆานวิญญาณที่เกิดขึ้นแล้ว เพราะอาศัยปัจจัยที่ไม่เที่ยง จะเป็นของเที่ยงได้อย่างไร ภิกษุทั้งหลาย ความประจวบ ความประชุม ความพร้อมกันแห่งธรรมทั้ง ๓ ประการเหล่านี้ (จมูก+กลิ่น+ฆานวิญญาณ) อันใด ภิกษุทั้งหลาย อันนี้เรากล่าวว่าฆานสัมผัส ภิกษุทั้งหลาย แม้ฆานสัมผัสก็ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น เหตุใดอันก็ตาม ปัจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแห่งฆานสัมผัส แม้เหตุอันนั้น แม้ปัจจัยอันนั้น ก็ล้วนไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ภิกษุทั้งหลาย ก็ฆานสัมผัสที่เกิดขึ้นแล้ว เพราะอาศัยปัจจัยที่ไม่เที่ยง จะเป็นของเที่ยงได้อย่างไร ภิกษุทั้งหลาย บุคคลที่ผัสสะกระทบแล้วย่อมรู้สึก ผัสสะกระทบแล้วย่อมคิด ผัสสะกระทบแล้วย่อมจำได้หมายรู้ แม้ธรรมทั้งหลายเหล่านี้ ก็เป็นสิ่งที่หวั่นไหว อาพาธ ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น.
ภิกษุทั้งหลาย เพราะอาศัยลิ้นและรสทั้งหลาย ชิวหาวิญญาณเกิดขึ้น ลิ้นไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น รสทั้งหลายไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ธรรมทั้ง ๒ อย่างเหล่านี้ (ลิ้น+รส) เป็นสิ่งที่หวั่นไหว อาพาธ ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ชิวหาวิญญาณไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น เหตุอันใดก็ตาม ปัจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแห่งชิวหาวิญญาณ แม้เหตุอันนั้น แม้ปัจจัยอันนั้น ก็ล้วนไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ภิกษุทั้งหลาย ก็ชิวหาวิญญาณที่เกิดขึ้นแล้ว เพราะอาศัยปัจจัยที่ไม่เที่ยง จะเป็นของเที่ยงได้อย่างไร ภิกษุทั้งหลาย ความประจวบ ความประชุม ความพร้อมกันแห่งธรรมทั้ง ๓ ประการเหล่านี้ (ลิ้น+รส+ชิวหาวิญญาณ) อันใด ภิกษุทั้งหลาย อันนี้เรากล่าวว่าชิวหาสัมผัส ภิกษุทั้งหลาย แม้ชิวหาสัมผัสก็ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น เหตุใดอันก็ตาม ปัจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแห่งชิวหาสัมผัส แม้เหตุอันนั้น แม้ปัจจัยอันนั้น ก็ล้วนไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ภิกษุทั้งหลาย ก็ชิวหาสัมผัสที่เกิดขึ้นแล้ว เพราะอาศัยปัจจัยที่ไม่เที่ยง จะเป็นของเที่ยงได้อย่างไร ภิกษุทั้งหลาย บุคคลที่ผัสสะกระทบแล้วย่อมรู้สึก ผัสสะกระทบแล้วย่อมคิด ผัสสะกระทบแล้วย่อมจำได้หมายรู้ แม้ธรรมทั้งหลายเหล่านี้ ก็เป็นสิ่งที่หวั่นไหว อาพาธ ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น.
ภิกษุทั้งหลาย เพราะอาศัยกายและโผฏฐัพพะทั้งหลาย กายวิญญาณจึงเกิดขึ้น กายไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น โผฏฐัพพะทั้งหลายไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ธรรมทั้ง ๒ อย่างเหล่านี้ (กาย+โผฏฐัพพะ) เป็นสิ่งที่หวั่นไหว อาพาธ ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น กายวิญญาณไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น เหตุอันใดก็ตาม ปัจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแห่งกายวิญญาณ แม้เหตุอันนั้น แม้ปัจจัยอันนั้น ก็ล้วนไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ภิกษุทั้งหลาย ก็กายวิญญาณที่เกิดขึ้นแล้ว เพราะอาศัยปัจจัยที่ไม่เที่ยง จะเป็นของเที่ยงได้อย่างไร ภิกษุทั้งหลาย ความประจวบ ความประชุม ความพร้อมกันแห่งธรรมทั้ง ๓ ประการเหล่านี้ (กาย+โผฏฐัพพะ+กายวิญญาณ) อันใด ภิกษุทั้งหลาย อันนี้เรากล่าวว่ากายสัมผัส ภิกษุทั้งหลาย แม้กายสัมผัสก็ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น เหตุใดอันก็ตาม ปัจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแห่งกายสัมผัส แม้เหตุอันนั้น แม้ปัจจัยอันนั้น ก็ล้วนไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ภิกษุทั้งหลาย ก็กายสัมผัสที่เกิดขึ้นแล้ว เพราะอาศัยปัจจัยที่ไม่เที่ยง จะเป็นของเที่ยงได้อย่างไร ภิกษุทั้งหลาย บุคคลที่ผัสสะกระทบแล้วย่อมรู้สึก ผัสสะกระทบแล้วย่อมคิด ผัสสะกระทบแล้วย่อมจำได้หมายรู้ แม้ธรรมทั้งหลายเหล่านี้ ก็เป็นสิ่งที่หวั่นไหว อาพาธ ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น.
ภิกษุทั้งหลาย เพราะอาศัยใจและธรรมทั้งหลาย มโนวิญญาณจึงเกิดขึ้น ใจไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ธรรมทั้งหลายไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ธรรมทั้ง ๒ อย่างเหล่านี้ (ใจ+ธรรม) เป็นสิ่งที่หวั่นไหว อาพาธ ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น มโนวิญญาณไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น เหตุอันใดก็ตาม ปัจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแห่งมโนวิญญาณ แม้เหตุอันนั้น แม้ปัจจัยอันนั้น ก็ล้วนไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ภิกษุทั้งหลาย ก็มโนวิญญาณที่เกิดขึ้นแล้ว เพราะอาศัยปัจจัยที่ไม่เที่ยง จะเป็นของเที่ยงได้อย่างไร ภิกษุทั้งหลาย ความประจวบ ความประชุม ความพร้อมกันแห่งธรรมทั้ง ๓ ประการเหล่านี้ (ใจ+ธรรม+มโนวิญญาณ) อันใด ภิกษุทั้งหลาย อันนี้เรากล่าวว่ามโนสัมผัส ภิกษุทั้งหลาย แม้มโนสัมผัสก็ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น เหตุใดอันก็ตาม ปัจจัยอันใดก็ตาม เพื่อความเกิดขึ้นแห่งมโนสัมผัส แม้เหตุอันนั้น แม้ปัจจัยอันนั้น ก็ล้วนไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น ภิกษุทั้งหลาย ก็มโนสัมผัสที่เกิดขึ้นแล้ว เพราะอาศัยปัจจัยที่ไม่เที่ยง จะเป็นของเที่ยงได้อย่างไร ภิกษุทั้งหลาย บุคคลที่ผัสสะกระทบแล้วย่อมรู้สึก ผัสสะกระทบแล้วย่อมคิด ผัสสะกระทบแล้วย่อมจำได้หมายรู้ แม้ธรรมทั้งหลายเหล่านี้ ก็เป็นสิ่งที่หวั่นไหว อาพาธ ไม่เที่ยง มีความแปรปรวน มีความเปลี่ยนเป็นประการอื่น.
ภิกษุทั้งหลาย วิญญาณย่อมเกิดขึ้นเพราะอาศัยธรรม ๒ อย่าง ด้วยประการดังนี้แล.
-บาลี สฬา. สํ. 18/84/123.
https://84000.org/tipitaka/pali/?18//84,
https://etipitaka.com/read/pali/18/84
English translation by Bhikkhu Sujato
“Mendicants, I will teach you a duality. Listen …
And what is a duality? It’s just the eye and sights, the ear and sounds, the nose and smells, the tongue and tastes, the body and touches, and the mind and ideas. This is called a duality.
Mendicants, suppose someone was to say: ‘I’ll reject this duality and describe another duality.’ They’d have no grounds for that, they’d be stumped by questions, and, in addition, they’d get frustrated. Why is that? Because they’re out of their element.”
“Mendicants, consciousness exists dependent on a duality. And what is that duality?
Eye consciousness arises dependent on the eye and sights. The eye is impermanent, decaying, and perishing. Sights are impermanent, decaying, and perishing. So this duality is tottering and toppling; it’s impermanent, decaying, and perishing. Eye consciousness is impermanent, decaying, and perishing. And the causes and reasons that give rise to eye consciousness are also impermanent, decaying, and perishing. But since eye consciousness has arisen dependent on conditions that are impermanent, how could it be permanent?
The meeting, coming together, and joining together of these three things is called eye contact. Eye contact is also impermanent, decaying, and perishing. And the causes and reasons that give rise to eye contact are also impermanent, decaying, and perishing. But since eye contact has arisen dependent on conditions that are impermanent, how could it be permanent?
Contacted, one feels, intends, and perceives. So these things too are tottering and toppling; they’re impermanent, decaying, and perishing.
Ear consciousness … Nose consciousness … Tongue consciousness … Body consciousness …
Mind consciousness arises dependent on the mind and ideas. The mind is impermanent, decaying, and perishing. Ideas are impermanent, decaying, and perishing. So this duality is tottering and toppling; it’s impermanent, decaying, and perishing. Mind consciousness is impermanent, decaying, and perishing. And the causes and reasons that give rise to mind consciousness are also impermanent, decaying, and perishing. But since mind consciousness has arisen dependent on conditions that are impermanent, how could it be permanent?
The meeting, coming together, and joining together of these three things is called mind contact. Mind contact is also impermanent, decaying, and perishing. And the causes and reasons that give rise to mind contact are also impermanent, decaying, and perishing. But since mind contact has arisen dependent on conditions that are impermanent, how could it be permanent?
Contacted, one feels, intends, and perceives. So these things too are tottering and toppling; they’re impermanent, decaying, and perishing.
This is how consciousness exists dependent on a duality.”
English translation by Bhikkhu Bodhi
“Bhikkhus, I will teach you the dyad. Listen to that….
“And what, bhikkhus, is the dyad? The eye and forms, the ear and sounds, the nose and odours, the tongue and tastes, the body and tactile objects, the mind and mental phenomena. This is called the dyad.
“If anyone, bhikkhus, should speak thus: ‘Having rejected this dyad, I shall make known another dyad’—that would be a mere empty boast on his part. If he was questioned he would not be able to reply and, further, he would meet with vexation. For what reason? Because, bhikkhus, that would not be within his domain.”
“Bhikkhus, consciousness comes to be in dependence on a dyad. And how, bhikkhus, does consciousness come to be in dependence on a dyad? In dependence on the eye and forms there arises eye-consciousness. The eye is impermanent, changing, becoming otherwise; forms are impermanent, changing, becoming otherwise. Thus this dyad is moving and tottering, impermanent, changing, becoming otherwise.
“Eye-consciousness is impermanent, changing, becoming otherwise. The cause and condition for the arising of eye-consciousness is also impermanent, changing, becoming otherwise. When, bhikkhus, eye-consciousness has arisen in dependence on a condition that is impermanent, how could it be permanent?
“The meeting, the encounter, the concurrence of these three things is called eye-contact. Eye-contact too is impermanent, changing, becoming otherwise. The cause and condition for the arising of eye-contact is also impermanent, changing, becoming otherwise. When, bhikkhus, eye-contact has arisen in dependence on a condition that is impermanent, how could it be permanent?
“Contacted, bhikkhus, one feels, contacted one intends, contacted one perceives. Thus these things too are moving and tottering, impermanent, changing, becoming otherwise.
“In dependence on the ear and sounds there arises ear-consciousness … … In dependence on the mind and mental phenomena there arises mind-consciousness. The mind is impermanent, changing, becoming otherwise; mental phenomena are impermanent, changing, becoming otherwise. Thus this dyad is moving and tottering, impermanent, changing, becoming otherwise.
“Mind-consciousness is impermanent, changing, becoming otherwise. The cause and condition for the arising of mind-consciousness is also impermanent, changing, becoming otherwise. When, bhikkhus, mind-consciousness has arisen in dependence on a condition that is impermanent, how could it be permanent?
“The meeting, the encounter, the concurrence of these three things is called mind-contact. Mind-contact too is impermanent, changing, becoming otherwise. The cause and condition for the arising of mind-contact is also impermanent, changing, becoming otherwise. When, bhikkhus, mind-contact has arisen in dependence on a condition that is impermanent, how could it be permanent?
“Contacted, bhikkhus, one feels, contacted one intends, contacted one perceives. Thus these things too are moving and tottering, impermanent, changing, becoming otherwise.
“It is in such a way, bhikkhus, that consciousness comes to be in dependence on a dyad.”
